Τεύχος Τρίτο - Η Βιολογία Στο Μπουντουάρ

1. Οι θαυμαστές του «Θαυμαστού καινούργιου κόσμου».
Στον «Θαυμαστό καινούργιο κόσμο» του, ο Άλντους Χάξλεϋ επεξεργάζεται την ιδέα μιας τεχνοφασιστικής δυστοπίας, στην οποία το κέντρο αναπαραγωγής όλης ουσιαστικά της κοινωνικής ζωής είναι τα επιστημονικά εργαστήρια κατασκευής ανθρώπινων υπάρξεων μέσα σε δοκιμαστικούς σωλήνες, σύμφωνα με τις ανάγκες της κυρίαρχης ελίτ για στελέχωση τόσο του παραγωγικού μηχανισμού από πειθήνια ανθρωπάρια, όσο και του μηχανισμού εξουσίας από κυμαινόμενων ικανοτήτων, στελέχη. Ο Χάξλεϋ τονίζει διαρκώς την αρνητικότητα της ζωής ως κεντρικό μοτίβο της λογοτεχνικής του κατασκευής μιας κοινωνίας απόλυτου ελέγχου, αντιμέτωπος με την ανόδου του φασισμούναζισμού στην μισή τουλάχιστον Ευρώπη, και με το δέος που γεννούσε ως πρωτότυπο ιστορικό φαινόμενο, στην αριστερή διανόηση του μεσοπολέμου.
Τα τελευταία τριάντα χρόνια έχει αναπτυχθεί μια θεωρία για την ανθρώπινη και την κοινωνική ζωή, που μοιάζει να αντλεί κατά ένα παράδοξο τρόπο μια θετικότητα από την τεχνοφασιστική δυστοπία του «νέου κόσμου», και η οποία φαίνεται ότι ευδοκιμεί ικανοποιητικά εντός των δημοκρατικών πλαισίων της επιστήμης και της κοινωνίας. Και αντλεί αυτή την θετικότητα όχι ως ύμνο στην καταστολή και στον απόλυτο έλεγχο (όπως μια τάση αντιπαλότητας εναντίον της θέλει να πιστεύει), αλλά ως πίστη στην ανεξάντλητη δυνατότητα της επιστημονικής προόδου και στην ικανότητα της να δίνει απαντήσεις σε αρχέγονα ερωτήματα, όπως και στην δυνατότητα παραγωγής ανταλλακτικών αξιών (δηλαδή εμπορευμάτων) από την τεχνολογική εφαρμογή αυτής της θεωρίας.
Η θεωρία αυτή που αποτελεί ιδεολογία από την κορυφή ως τα νύχια της, δηλαδή μία συστηματικά οργανωμένη υπόθεση εργασίας βασισμένη σε χοντροκομμένες θέσεις και οργανωμένη γύρω από τις βασικές αρχές της αλήθειας των κυρίαρχων, είναι ο βιολογικός ντετερμινισμός.
Στην πραγματικότητα το ζήτημα που επιθυμούμε να επεξεργαστούμε είναι πιο πολύπλοκο από αυτό που υπονοούν οι παραπάνω γραμμές και εκ των πραγμάτων θα αφήσουμε έξω από την συζήτηση σημαντικά πράγματα, που άπτονται των προκειμένων της. Ένα από αυτά είναι το πώς συντελείται η αλλαγή επιστημονικού παραδείγματοςαπό το σχετικιστικόκβαντικό μοντέλο που επικράτησε στην διάρκεια όλου του προηγούμενου αιώνα, στο βιοπληροφορικό μοντέλο που αναδείχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες, και πως και σε ποιο βαθμό μετασχηματίζει την δυναμική του σημερινού κοινωνικού πεδίου αυτή η αλλαγή. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται για παράδειγμα η συζήτηση περί βιοτεχνολογίας που σχεδόν μονοπωλεί το ενδιαφέρον του σχετικού θέματος τόσο στους κυρίαρχους κύκλους και στα καθεστωτικά ΜΜΕ, όσο και στην πλευρά της ριζοσπαστικής σκέψης.
Αντίθετα, εμείς θα προσπαθήσουμε να ξαναορίσουμε ένα πλαίσιο συζήτησης που θεωρούμε ότι έχει τύχει περιφρόνησης και δεν το αξίζει. Δεν το αξίζει επειδή έχει τεράστια σημασία να ανατραπούν πρώτα οι ακρογωνιαίοι λίθοι που συγκροτούν το οικοδόμημα της κυρίαρχης σκέψης, προκειμένου να συνειδητοποιηθεί η ανεπάρκεια των ακτιβίστικων πολιτικών συμπεριφορών ενάντια στους γενετικά μεταλλαγμένους σπόρους όσο αυτή παραμένει δέσμια μιας αντίληψης «περί προστασίας της ακεραιότητας της φύσης», ή «εξάλειψης των αρνητικών συνεπειών της τεχνολογίας στον άνθρωπο». Και να γίνει ταυτόχρονα αντιληπτό το πόσο σημαντική είναι η ιδεολογική πάλη ακόμα και στα πεδία που θεωρούνται προνομιακά για την κυρίαρχη σκέψη.
Σαν βιολογικός ντετερμινισμός (genetic determinism στα αγγλικά) έχει εννοηθεί μια επιστημονική βιολογική θεωρία που τείνει να αναγάγει το σύνολο των χαρακτηριστικών της ανθρώπινης και της κοινωνικής ζωής στα βιολογικά μόρια (δηλαδή στα γονίδια2) των ζωντανών οργανισμών που συμμετέχουν στον μηχανισμό της κληρονομικότητας. Για παράδειγμα, η συντριπτική πλειοψηφία των βιολόγων μπορούν να υποστηρίξουν σήμερα ότι η ευφυΐα, ο αλτρουϊσμός, ο εθισμός στα ναρκωτικά, η παχυσαρκία, οι ψυχικές διαταραχές, και ακόμα παραπέρα η συντηρητικότητα και η προοδευτικότητα, είναι κληρονομικά χαρακτηριστικά που μεταφέρονται αυτούσια από τους γονείς στα παιδιά. Έτσι στο Εγωϊστικό γονίδιο, το ευαγγέλιο του βιολογικού ντετερμινισμού, ο Dawkins μπορεί ελαφρά την καρδία να ισχυρίζεται:
«Προσπαθώ να τεκμηριώσω την ιδέα ότι η συμπεριφορά των ζώων, ανθρωπιστική ή εγωιστική, ελέγχεται από τα γονίδια και ότι ο εν λόγω έλεγχος, αν και έμμεσος, εξακολουθεί να είναι ισχυρότατος. Τα γονίδια, υπαγορεύοντας τον τρόπο οικοδόμησης των μηχανών επιβίωσης (εννοεί των έμβιων οργανισμών), και των νευρικών συστημάτων τους, εξουσιάζουν τελικά την συμπεριφορά».
Αυτή την γραμμή σκέψης ο Wilson στο δεύτερο ευαγγέλιο της ιδεολογίας, στην «Kοινωνιοβιολογία, η νέα σύνθεση», την πάει πολύ παραπέρα υποστηρίζοντας ότι:
«Η κοινωνική συμπεριφορά των ατόμων δραστηριοποιείται από κίνητρα και ανάγκες που είναι βιολογικά προκαθορισμένες, εγγεγραμμένες στο γενετικό υλικό και στόχο έχουν την διαιώνιση του είδους και κατ’ επέκταση του γονότυπου του ατόμου. Το αποτέλεσμα είναι τα άτομα με προνομιούχο γονότυπο να ζουν σε βάρος ατόμων που μειονεκτούν και να διαιωνίζουν τα γονίδιά τους σε αντίθεση με τους δεύτερους…. Οι κοινωνικοί θεσμοί αποτελούν μηχανισμούς που προωθούν τη μεταβίβαση του DNA».
Σ’ αυτές τις γραμμές θεμελιώνονται οι τρεις βασικοί πυλώνες της ιδεολογίας του βιολογικού ντετερμινισμού:
Διαφέρουμε, ως ξεχωριστά άτομα, στις θεμελιώδεις ικανότητες μας λόγω εγγενών διαφορών, που κληρονομούνται βιολογικά.
Ο κύριος παράγοντας που καθορίζει τις εγγενείς διαφορές μεταξύ μας είναι τα γονίδια.
Η γονιδιακή σύσταση των ατόμων (δηλαδή των σύνολο των γονιδίων που διαθέτουν) εγγυάται την ύπαρξη ιεραρχικών και άδικων κοινωνικών συστημάτων.
Θα πρέπει για να κατανοήσουμε την σημασία αυτών των ιδεών, έστω και στην συνοπτική τους εκδοχή που έχουμε αναφέρει και για να συνειδητοποιήσουμε ποιος είναι ο λόγος που χρειάζεται να αναμετρηθούμε μαζί τους, μακριά από την επίδραση των τεχνοφοβικών αντανακλαστικών που γεννά η βιοτεχνολογία (όπως για παράδειγμα η επίδραση των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών στην ανθρώπινη υγεία, που πιθανόν έχουν, ή όχι υλική βάση), να αντιληφθούμε πρώτα από όλα τις φιλοσοφικές προϋποθέσεις τους και την διαδικασία μέσα από την οποία έφτασαν να κυριαρχήσουν ως αντιλήψεις τόσο στην επιστημονική κοινότητα, όσο και σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα.

2. Επιστήμη και κοινωνία, ή ο δόκτωρ Φρανκενστάϊν στην λαχαναγορά.
Ας πάρουμε καταρχήν τον δρόμο της ετυμολογικής ερμηνείας. Ντετερμινισμός θα πει αιτιοκρατία, δηλαδή: άμεση και μονοσήμαντη σύνδεση αιτίου και αιτιατού. «Μα που βρίσκετε κακό σε αυτό το πράγμα», θα μπορούσε να είναι η αυτονόητη ερώτηση κάποιου. Και ακόμα περισσότερο: «δεν είναι καλό πίσω από κάθε αποτέλεσμα να αναζητούμε μια αιτία, και να μην πιστεύουμε για παράδειγμα ότι είναι θέλημα Θεού κάθε φαινόμενο;». Η απορία είναι εύλογη, αλλά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Κι αυτό επειδή τις περισσότερες φορές ένα αποτέλεσμα δεν είναι το προϊόν μιας μόνο αιτίας, αλλά συνιστάμενη πολλών και διαφορετικών παραμέτρων που έδρασαν με μη καθορισμένο τρόπο και πιθανόν ανεξάρτητα μεταξύ τους, για να παραχθεί το συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Επίσης, η επίδραση ίδιων αιτιών υπό διαφορετικές συνθήκες, μπορούν να έχει πολλές φορές, πολύ διαφορετικά αποτελέσματα.
Για παράδειγμα, μια και μιλάμε για βιολογία, μπορούμε να αναφέρουμε το βάκιλο του Κωχ, ένα μικροοργανισμό που έχει ενοχοποιηθεί για την πρόκληση της φυματίωσης στον άνθρωπο. Ο βάκιλος του Κωχ αν εισαχθεί σε κάποιο άτομο (μέσω της αναπνευστικής οδού συνήθως), δεν σημαίνει ότι το άτομο αυτό θα νοσήσει από φυματίωση. Αυτό το πράγμα εξαρτάται από την κοινωνικόοικονομική κατάσταση του άτομου (ο βάκιλος αυτός έχει μια προτίμηση σ’ αυτούς που δεν σιτίζονται φυσιολογικά, σε όσους ζουν στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλο στο κρύο, στην υγρασία, και γενικά σε κακές συνθήκες υγιεινής, κ.τ.λ.), από την ανοσολογική άμυνα του, από τον αριθμό των βακίλων που θα μολύνουν τον άνθρωπο, και πιθανόν και από άλλους παράγοντες. Έτσι ένας άνθρωπος με ισχυρό ανοσολογικό σύστημα που ζει σε σχετικά καλές συνθήκες διαβίωσης δεν θα νοσήσει εύκολα από τον βάκιλο του Κωχ. Αυτό σημαίνει ότι ενώ φυματίωση δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς μόλυνση από τον βάκιλο του Κωχ, η μόλυνση από τον βάκιλο του Κωχ δεν είναι ικανή συνθήκη από μόνη της για την πρόκληση φυματίωσης. Αυτό είναι ένα απλό παράδειγμα από τον φυσικό κόσμο γιατί αποτελεί ντετερμινιστικό σχήμα και δεν ισχύει ο συλλογισμός «ο βάκιλος του Κωχ προκαλεί φυματίωση».
Ωστόσο, αν η ντετερμινιστική αντίληψη είναι μια φορά προβληματική στο πεδίο των θετικών επιστημών, γίνεται πολλές φορές προβληματική όταν εφαρμόζεται στην κοινωνική ανάλυση. Το κλασικό παράδειγμα σε αυτήν την περίπτωση είναι η περίφημη ιδέα του Μαρξ στην Γερμανική Ιδεολογία και στο Κεφάλαιο, ότι η σύγκρουση των παραγωγικών δυνάμεων με τις παραγωγικές σχέσεις θα φτάσει κάποια στιγμή στην ανατροπή των παραγωγικών σχέσεων επιταχύνοντας την επαναστατική διαδικασία. Εκατό τριάντα χρόνια καπιταλισμού μετά τον θάνατο του Μαρξ, έχουν αποδείξει το λάθος του οικονομικού ντετερμινισμού που κυοφορούσε αυτή η ιδέα του.
Ανήκουν όλα τα παραπάνω στην σφαίρα της φιλοσοφίας αποκομμένα τις σκέψεις και τις πράξεις των κοινωνικών υποκειμένων; Θα υποστηρίξουμε χωρίς κανένα ενδοιασμό πως όχι.
Το πώς μια βιολογική θεωρία συνδέεται με την κοινωνικόιστορικό περιβάλλον μέσα στο οποία γεννιέται, είναι δύσκολο να συνειδητοποιηθεί από όσους δεν έχουν σχέση με ερευνητικά εργαστήρια και πανεπιστήμια, εξίσου όπως είναι δύσκολο να συνειδητοποιηθεί από όσους έχουν σχέση μόνο, ή σχεδόν μόνο, με εργαστήρια και πανεπιστήμια.
Ο περισσότερος κόσμος μοιράζεται ένα βαθιά ριζωμένο κοινωνικό στερεότυπο που αντιλαμβάνεται την επιστήμη ως φορέα της αλήθειας και τον επιστήμονα ως εκείνο το υποκείμενο που μακριά από τα τετριμμένα της καθημερινής ζωής των υπόλοιπων ανθρώπων, πιθανόν σε υπόγεια εργαστήρια, ή σε πανύψηλους ουρανοξύστες, αλλά σε κάθε περίπτωση αποκομμένο από την υπόλοιπη κοινωνική ζωή και μακριά από τις κυρίαρχες προκαταλήψεις που αφορούν την ουσία της, αναζητάει με πάθος την αλήθεια και το νόημα των πραγμάτων. Ακραία εκδοχή αυτής της πεποίθησης είναι η κοινωνική αναπαράσταση του «τρελού επιστήμονα», που έχει αποδειχτεί εξαιρετικά ανθεκτική στο χρόνο, τουλάχιστον από τον λογοτεχνικό δόκτωρ Φρανκενστάϊν της Μ. Σέλλεϋ και μετά. Δεν αποτελεί τόσο μεγάλη κοινοτυπία να ισχυριστούμε το πόσο απατηλή είναι αυτή η αναπαράσταση, αλλά έχει μια σημασία να το κάνουμε εξαιτίας της ικανότητας της να μεταμορφώνεται διαρκώς και να συντηρείται ακμαία τουλάχιστον όσο της το επιτρέπουν οι κοινωνικές συνθήκες στο πέρασμα του χρόνου.
Ο βιολογικός ντετερμινισμός σαν αντίληψη δεν έπαψε ποτέ να υφίσταται στους επιστημονικούς κύκλους στην διάρκεια των τελευταίων τουλάχιστον δύο αιώνων, έστω και σαν περιθωριακή θεωρία για την ανθρώπινη φύση και την κοινωνική εξέλιξη. Ωστόσο, η ανανεωμένη εκδοχή του που κυριαρχεί σήμερα στο επιστημονικό πεδίο, άρχισε να αποκτά σημαντική αίγλη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 και έπειτα. Καθοριστικός παράγοντας γι’ αυτή την εξέλιξη υπήρξε όχι τόσο η πρόοδος της βιολογικής επιστήμης, ή η τεχνολογική αξιοποίηση της ήδη υπάρχουσας προόδου, αφού η ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA και του γενετικού κώδικα πραγματοποιήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1950, η μεν, στα μέσα της δεκαετίας του 1960 ο δε, ενώ η γενετική μηχανική άρχισε να συγκροτείται ως τεχνολογία μετά την δεκαετία του 1990, αλλά η ήττα των κινημάτων αμφισβήτησης τόσο μέσα στα ερευνητικά εργαστήρια και στα πανεπιστήμια, όσο και μέσα στην κοινωνία. Στην πραγματικότητα, ο βιολογικός ντετερμινισμός συνιστά την εμπροσθοφυλακή της ιδεολογικής αντεπίθεσης του νεοφιλελευθερισμού στο επιστημονικό πεδίο, στην απόπειρα γενικευμένης αμφισβήτησης των θεωρητικών και πρακτικών προϋποθέσεων της επιστήμης μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα, από τα επιστημονικά και κοινωνικά υποκείμενα των προηγούμενων δεκαετιών.
Για να αποδείξουμε αυτό που λέμε σας καλούμε μόνο να φανταστείτε έναν καθηγητή πανεπιστημίου στο Μπέρκλεϊ3 των ΗΠΑ να προσπαθεί να δώσει μια ακαδημαϊκή διάλεξη «για την ανακάλυψη του γονιδίου της ευφυΐας και την έλλειψη του, στον μαύρο πληθυσμό» τέτοιες διαλέξεις αποτελούν ρουτίνα σήμερα στα δυτικά πανεπιστήμια σε ένα ακροατήριο που κάποιοι τουλάχιστον φοιτητές ήταν μαύροι, συμπαθούντες ή ακόμα και μέλη των κινημάτων των μαύρων, ή οι περισσότεροι ενεργοί στο κίνημα αμφισβήτησης. Καταλαβαίνετε ότι πριν τελειώσει την διάλεξη το σώμα του θα είχε μια κατωτερότητα μερικών πόντων σε ύψος, χωρίς να χρειαστεί η επίδραση κανενός γονιδίου…
Παρόλο που το σχήμα που χρησιμοποιούμε μοιάζει κάπως απλουστευτικό, δεν είναι καθόλου έτσι. Η όξυνση του κοινωνικού ανταγωνισμού από την πλευρά των εκμεταλλευόμενων, έχει την δυνατότητα να χειραφετεί μυαλά και να απελευθερώνει άπειρες δημιουργικές δυνατότητες σε κεφάλια που έχουν λόγους να μην είναι κλειδωμένα σε ότι συμβαίνει γύρω τους, ούτε ικανοποιημένα από τη διανοητική φτώχεια που χαρακτηρίζει την εποχή. Από την άλλη πλευρά, σε μια εποχή ήττας των απελευθερωτικών προταγμάτων, άρα των προτάσεων μιας άλλης κοινωνικής ζωής, δεν χρειάζεται κάποιος να είναι γόνος του εφοπλιστικού κεφαλαίου, ή πράκτορας των μυστικών υπηρεσιών του καθεστώτος, για να αναπαράγει με επιστημονικό τρόπο στα πλαίσια της εργασίας του, τις κυρίαρχες αξίεςπροκαταλήψεις.
Αυτός ο συλλογισμός βέβαια γεννά νέα ύλη για σκέψη και συζήτηση, αυτήν που αφορά μια παλιά διαμάχη σχετικά με την ύπαρξη καπιταλιστικής και κομμουνιστικής (ή εργατικής, ή σοσιαλιστικής, ή όπως θέλετε ονομαζόμενης) επιστήμης. Άποψη μας είναι ότι η διαφοροποίηση μεταξύ καπιταλιστικής και κομμουνιστικής επιστήμης είναι χωρίς πραγματικό νόημα, με την έννοια ότι σε μια αυτόνομη κοινωνία όπως και σε οποιαδήποτε άλλη ο νόμος της βαρύτητας θα ισχύει και το νερό θα βράζει στους 100 βαθμούς Κελσίου. Πιστεύουμε ωστόσο ότι οι επιστήμονες είναι άνθρωποι όπως όλοι οι άλλοι, και άρα υποκείμενοι στους ίδιους πολιτισμικούς καθορισμούς που υπόκεινται και όλοι οι άλλοι. Με αυτήν την έννοια, οι ανακαλύψεις τους, είτε δεν είναι ανεξάρτητες από τα κυρίαρχα φαντασιακά σχήματα της περιόδου που ζουν (παράδειγμα η αντίληψη για το καλό, ή για το κακό), είτε όντας σε μια καπιταλιστική κοινωνία προωθούν τα θεωρητικά εκείνα σχήματα που ωφελούν τα οικονομικά τους συμφέροντα (το γεγονός για παράδειγμα ότι σήμερα οι κορυφαίοι μοριακοί βιολόγοι είναι μέτοχοι σε εταιρείες βιοτεχνολογίας δεν είναι, μάλλον, διόλου τυχαίο).

3. Μαθήματα μεταβιολογίας (όπως λέμε μεταφυσικής)
Είναι φανερό ότι η κυριαρχία μιας ιδεολογίας για τις ανθρώπινες ιδιότητες που ανάγει τον καθορισμό τους στο βιολογικό πεδίο, μετασχηματίζει την όψη του κόσμου. Αν ο άνθρωπος («η μηχανή επιβίωσης», σύμφωνα με τον Dawkins), καθορίζεται κατά αποκλειστικότητα, ή κατά κύριο λόγο (όπως υποστηρίζουν κάποιες πιο εκλεπτυσμένες μορφές αυτής της ιδεολογίας), από τα βιολογικά μόρια που κληρονομεί από τους γονείς του, η συμπεριφορά του οφείλει να είναι συγκεκριμένη, προβλέψιμη, να ευνοεί την επιβίωση του και μόνο και άρα να είναι καθαρά ατομικιστική. Ο τρόπος που περιγράφεται, στο βιβλίο που αναφέραμε προηγουμένως, το πώς κατάφεραν κάποια γονίδια που «καθορίζουν» αντιτιθέμενες ανθρώπινες συμπεριφορές να επικρατήσουν, όπως για παράδειγμα «το γονίδιο του εγωισμού» σε βάρος του «γονιδίου του ανθρωπισμού» μέσω της πίεσης της φυσικής επιλογής, είναι στην κυριολεξία, η βιολογική αναπαράσταση του λυσσαλέου ανταγωνισμού μεταξύ των ατόμων για ατομικό κέρδος και κοινωνική ανέλιξη, όπως προβάλλεται σαν αξία από την νεοφιλελεύθερη αντίληψη.
Και τότε πως διάβολο καταφέρνουν και επιβιώνουν ακόμα γονίδια ανθρωπισμού; Ο κ. Dawkins έχει την απάντηση και γι’ αυτό το «παράδοξο» φαινόμενο:
«Ο κάτοχος ενός ανθρωπιστικού γονιδίου μπορεί να αναγνωριστεί απλούστατα από το γεγονός ότι κάνει ανθρωπιστικές πράξεις. Ένα γονίδιο θα ευημερούσε στην γονιδιακή δεξαμενή (εννοεί ότι θα το ευνοούσε η φυσική επιλογή και θα κληρονομούνταν στις επόμενες γενιές), αν «έλεγε» στην «γλώσσα» του τα εξής: «Σώμα αν ο Α πνίγεται ενώ προσπαθεί να σώσει κάποιον άλλο που πνίγεται, πέσε στο νερό και σώσε τον Α». Αυτή η συμπεριφορά του γονιδίου είναι σωστή επειδή η πιθανότητα ο Α να περιέχει το ίδιο ανθρωπιστικό γονίδιο που σώζει ζωές είναι μεγαλύτερη από τον μέσο όρο. Το γεγονός ότι ο Α προσπαθεί να σώσει κάποιον άλλο είναι μια ετικέτα (εννοεί ότι αυτή την ετικέτα βλέπει το Σώμα και σώζει τον Α). …Υπάρχει κάποιος άλλος τρόπος με τους οποίους τα γονίδια θα μπορούσαν να «αναγνωρίσουν» τα αντίγραφα τους σε άλλα άτομα; Η απάντηση είναι καταφατική. Είναι εύκολο να δείξουμε ότι οι στενοί συγγενείς (γονείς και παιδιά) έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες από τον μέσο όρο να έχουν κοινά γονίδια. Από πολύ καιρό έχει γίνει σαφές ότι αυτή είναι η αιτία για το συχνά παρατηρούμενο ανθρωπισμό των γονέων προς τα παιδιά τους.»4
Μοιάζει παράδοξο, αλλά σε τέτοιες βλακείες έχει θεμελιωθεί ένα οικοδόμημα που μπορεί να παράγει κάθε μέρα και ένα καινούργιο γονίδιο, και να το πλασάρει στην τηλεόραση με την βλακεία που στάζει από το ύφος του κάθε Στραβελάκη, όταν αναγγέλλει εμβόλια για την κοκαΐνη, γονιδιακή θεραπεία της παχυσαρκίας, ανακάλυψη του γονιδίου της μάθησης στα παιδιά του δημοτικού, κ.α.
Πέρα από αυτό όμως η μεγάλη απορία που δεν μπορεί να απαντήσει ούτε με βιολογικούς όρους ένας σαλτιμπάγκος όπως ο Dawkins, είναι γιατί άραγε «το σώμα» να θυσιαστεί παρακινούμενο από το «ανθρωπιστικό» του γονίδιο, με σοβαρό κίνδυνο ακόμα και αν σώσει τον Α να χαθεί το ίδιο; Μια απάντηση και σε αυτό το ερώτημα προσπαθεί να δώσει ο ίδιος ο συγγραφέας όταν υποστηρίζει ότι «το σώμα» πράττει έτσι επειδή αυξάνει τις πιθανότητες σε ένα μελλοντικό κίνδυνο του εαυτού του από πνιγμό, να σωθεί από τον Α. Όμως είναι λογικό, ότι ο τελευταίος που θα πίστευες ότι θα μπορούσε να σε σώσει σε περίπτωση πνιγμού σου, είναι αυτός που έσωσες εσύ στο παρελθόν από βέβαιο πνιγμό, όπως λέει και Lewontin
Παρόλο που η άνοδος της ιδεολογίας του βιολογικού ντετερμινισμού συνέπεσε χρονικά με την άνοδο του νεοφιλελευθερισμού, μια ιδεολογία γίνεται κυρίαρχη έξω από την επιστημονική κοινότητα, όταν μπορεί να παράγει ανταλλακτικές αξίες για το κεφάλαιο. Η βιοτεχνολογία σπόρων και τροφίμων, η γενετική μηχανική και οι νέες τεχνολογίες αναπαραγωγής, όπως και ποικίλες άλλες εφαρμογές αυτής της τεχνικής σε άλλα πεδία που τείνει να επεκταθεί, αυτό ακριβώς αποδεικνύουν. Παρόλο που δεν αποτελεί στόχο αυτού του κειμένου να διαπραγματευθεί αυτή την πτυχή της συζήτησης, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ένα πράγμα τόσο σημαντικό.
Ωστόσο, για να επικρατήσει ο βιολογικός ντετερμινισμός έπρεπε καταρχάς να πείσει ότι αυτά που υποστηρίζει συνιστούν επαναστατικές ανακαλύψεις που δεν μπορούν να περιγραφούν με τα υπάρχοντα σχήματα ανάλυσης και κατανόησης των βιολογικών φαινομένων.
Οι έννοιες του (γενετικού) κώδικατης (βιολογικής) πληροφορίας, της συναρμολόγησης (των πρωτεϊνών από αμινοξέα), του (γενετικού) προγράμματος, της εντολής (για την κατασκευή πρωτεϊνών από το DNA), είναι έννοιες που δανείστηκαν από μια νέα επιστήμη που έκανε την εμφάνιση της μετά την δεύτερη παγκόσμια ανθρωποσφαγή και στην οποία βασίζεται η τεχνολογία των ηλεκτρονικών υπολογιστών, την κυβερνητική, με σκοπό αφενός να κατασκευαστεί μια καινούργια γλώσσα ικανή να αναδείξει την ένταση της καινοτομίας των νέων ανακαλύψεων και αφετέρου να γίνει ευρύτερα αποδεκτό μέσα από μια διαδικασία σημειολογικής απλοποίησης η δυνατότητα εξαγωγής αξιών χρήσης (και αργότερα και ανταλλακτικών αξιών) από την νέα ανακάλυψη.
Στην πραγματικότητα δεν πρέπει να μας διαφεύγει κάτι εξαιρετικά σημαντικό, που δεν θα μας το πουν ποτέ οι μοριακοί βιολόγοι: ότι ενώ γνωρίζουν την ακριβή δομή κάποιων γονιδίων (ελάχιστων σε κάθε περίπτωση), δεν γνωρίζουν τίποτα για τους τρόπους με τους οποίους αυτά τα γονίδια επικοινωνούν μεταξύ τους και με το κυτταρικό περιβάλλον, όπως και για το πώς συνεργάζονται για την ανάπτυξη ενός οργανισμού. Με άλλες λέξεις: «Το να ξέρεις το αλφάβητο του γενετικού κώδικα δεν σημαίνει ότι γνωρίζεις και το συντακτικό του»Όπως φυσικά το να ξέρεις το αλφάβητο μιας ξένης γλώσσας δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι γνωρίζεις να μιλάς αυτήν την γλώσσα.
Για αυτό τον λόγο συμβαίνουν διάφορα «ανεξήγητα» πράγματα για τους βιολόγους, όταν προσπαθούν να εφαρμόσουν στοιχειωδώς τις θεωρίες τους. Για να δώσουμε ένα παράδειγμαόταν μεταφέρθηκε το γονίδιο που ελέγχει την παραγωγή της ανθρώπινης αυξητικής ορμόνης9 σε ένα έμβρυο ποντικού, το ποντίκι αναπτύχθηκε δύο φορές περισσότερο από το φυσιολογικό του μέγεθος. Όταν το ίδιο γονίδιο εισήχθηκε στο έμβρυο ενός ευνουχισμένου γουρουνιού, το μέγεθος αυτού του ζώου δεν άλλαξε, αλλά αυτό έγινε λεπτότερο από το φυσιολογικό. Για τον ίδιο λόγο εξάλλου το φημισμένο πρόβατο Dolly, η υποτιθέμενη τεράστια επιτυχία της γενετικής μηχανικής, που χρειάστηκε να αναπτύξει 276 τεχνητά ωάρια από την μάνα του, για να παράγει ένα μόνο ικανό για επιβίωση, εμφάνισε πρόωρα σημεία γήρανσης και πέθανε πολύ γρηγορότερα από ένα φυσιολογικό πρόβατο της ίδιας ράτσας. Είναι δηλαδή ήδη ορατή στον ορίζοντα η αδυναμία του σημερινού παραδείγματος να παράγει υπεραξία τουλάχιστον στο μικρομοριακό επίπεδο
Η ίδια ιδεολογία περιέβαλλε με σχεδόν μεταφυσικές ιδιότητες βιολογικά μόρια όπως το δεσοξυριβονουκλεϊκό οξύ (το DNA). Το DNA αυτοαντιγράφεται, το DNA καθορίζει τον σχηματισμό των πρωτεϊνών, το DNA καθορίζει όλες τις ανθρώπινες ιδιότητες.
Ένας από τους βασικούς υποστηρικτές του Προγράμματος για την καθορισμό της αλληλουχίας του γενετικού υλικού, ο Gilbert έχει δηλώσει: «Την ημέρα που θα γνωρίσουμε ολόκληρο το ανθρώπινο γονιδίωμα θα μάθουμε τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος». Τέτοιες απόψεις είναι εξαιρετικά δημοφιλείς σήμερα, αν και παρόλο που το πρόγραμμα έχει ολοκληρωθεί, δεν έχουμε μάθει και πολλά πράγματα παραπάνω από όσα ξέραμε. Πάντως, η άποψη αυτή δεν είναι πρωτότυπη. Την περίοδο που το προηγούμενο επιστημονικό παράδειγμα έφτανε στην αποκορύφωση της τεχνικής εφαρμογής του, δηλαδή στην πρώτη άφιξη στην Σελήνη, η αντίστοιχη λαϊκή προσδοκία ήταν ότι «επιτέλους τώρα θα μπορέσουμε να βρούμε ίχνη του Θεού».
Πως μπορεί ένα τόσο μικρό μόριο με αυτή την πολύπλοκη κατασκευή να θεωρείται το άλφα και το ωμέγα όλης της ανθρώπινης ζωής; Αυτό και μόνο αποδεικνύει την ένταση των μετασχηματισμών κοινωνικών και ιστορικών ταυτόχρονα που έπρεπε να συμβούν, για να φτάσουμε στο σημείο μια αυθαίρετη βιολογική άποψη, να αποκτά την δυνατότητα να γίνει κυρίαρχη όχι μόνο εντός των επιστημονικών κύκλων, άλλα και μέσα σε ευρύτερα κοινωνικά σύνολα;
Κι όμως, ακόμα και ένας πρωτοετής της βιολογίας γνωρίζει πολύ καλά ότι το DNA, ούτε αυτοαναπαράγεται από μόνο του, ούτε σχηματίζει από μόνο του καμιά πρωτεΐνη, χωρίς δηλαδή να κινητοποιηθεί γι’ αυτό τον σκοπό ένα εκτεταμένο δίκτυο άλλων βιολογικών μορίων, εξαιρετικά πολύπλοκων και μέσω το ίδιο πολύπλοκων διαδικασιών, για να περιοριστούμε απλά στην αντίληψη του πώς11 στο μικροεπίπεδο του κυττάρου. Ωστόσο, η αυτοαντιγραφή του DNA σε αντίγραφα του εαυτού του, παίζει σε ένα σημειολογικό επίπεδο το ρόλο της απονομής διπλώματος ευρεσιτεχνίας (άρα και πιστοποιητικού κύρους) στην βιολογική επιστήμη από την θρησκευτική μεταφυσική.
Όπως ο Θεός έπλασε την Εύα από τα πλευρά του Αδάμ, έτσι και ένα βιολογικό μόριο μπορεί με καλούπι τον ίδιο του τον εαυτό να δημιουργήσει αντίγραφα του εαυτού του, και σε μια πιο αφηρημένη σκέψη να δημιουργήσει ζωή. Στην πράξη αυτή η ιδέα συνιστά την πρώτη μεταβιολογική αρχή.
Εξάλλου, ο μηχανισμός της κληρονομικότητας ακόμα και των κληρονομήσιμων χαρακτηριστικών (όσων δηλαδή χαρακτηριστικών δύνανται να κληρονομηθούν υπό συγκεκριμένες συνθήκες) έπρεπε να συσκοτιστεί, ώστε κάθε ανθρώπινη ιδιότητα να γίνει αντιληπτή σαν βιολογικό φαινόμενο. Με αυτή την έννοια επινοήθηκε ο διαχωρισμός φύσηπεριβάλλον εννοούμενη σαν ο διαχωρισμός άτομοπολιτισμός και επιχειρήθηκε να πριμοδοτηθεί η άποψη, ότι εν πάσει περιπτώσει τελικά το γονιδιακό φορτίο του οργανισμού, δηλαδή το σύνολο του DNA του, είναι υπεύθυνο σε τελευταία ανάλυση για την μορφή και τα χαρακτηριστικά του. Πιο εκλεπτυσμένες εκφράσεις αυτής της ιδέας, μετά την τεράστια κριτική που δέχτηκε από άλλους επιστημονικούς κλάδους, υπήρξε η υποχώρηση σε μια άποψη ότι ναι μεν δέχεται την περιβαλλοντική επιρροή, αλλά ισχυρίζεται ότι σε κάθε περίπτωση το DNA υπερκαθορίζει το άτομο.
Σκοπός εδώ δεν είναι να ανασκευάσουμε με βιολογικά κριτήρια αυτή την άποψη. Αυτό έχει ήδη γίνει από βιολόγους που έχουν διατηρήσει την ικανότητα να έχουν μια σοβαρή άποψη για τα πράγματα. Το ότι επίκτητα χαρακτηριστικά δεν κληρονομούνται, το ότι το περιβάλλον που ζει κάποιος είναι ικανό να τον μετασχηματίσει σαν ανθρώπινη υπόσταση, το ότι τα γονίδια είναι σημαντικός παράγοντας μέσα στην κληρονομικότητα (των κληρονομήσιμων χαρακτηριστικών) σε συνδυασμό με το υπόλοιπο βιολογικό περιβάλλον του κυττάρου και γενικά του οργανισμού, είναι πράγματα για τα οποία έχει χυθεί περισσότερο μελάνι από πόσο ίσως χρειαζόταν να χυθεί.
Σκοπός μας αντίθετα είναι να κατανοήσουμε την σχέση του βιολογικού ντετερμινισμού με την κυρίαρχη ιδεολογία και το γεγονός ότι αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της. Όταν λέγαμε στο προηγούμενο τεύχος ότι ο νεοφιλελευθερισμός μεταθέτει την αποκλειστική ευθύνη της κοινωνικής ζωής στο άτομο, είναι φανερό ότι τέτοιες αντιλήψεις ταιριάζουν πολύ καλά με απόψεις του στυλ «όποιος έχει τα καλύτερα γονίδια επιβιώνει», «επιτυγχάνει στην ζωή του», «δεν αρρωσταίνει από θανατηφόρες αρρώστιες», κ.α. άρα «αφήστε τους αδύναμους στην μοίρα τους». Και θα μειώσετε το κόστος αναπαραγωγής της ύπαρξης τους και θα θάψετε μαζί με αυτούς τα γονίδια που ευθύνονται για αυτή την άθλια ύπαρξη.12
Τα επιχειρήματα αντιπαράθεσης στον βιολογικό ντετερμινισμό μπορεί να είναι και βιολογικά (δηλαδή επιστημονικά), αλλά πρέπει κυρίως να είναι πολιτικά. Το κίνημα των μαύρων την δεκαετία του 1960 που έθετε ζητήματα κοινωνικής απελευθέρωσης δεν είχε ανάγκη την επιστημονική τεκμηρίωση13 ότι μεγαλύτερη γενετική ποικιλομορφία υπάρχει μεταξύ των ανθρώπων της ίδιας φυλής, παρά μεταξύ ανθρώπων από διαφορετικές φυλών, για να ισχυριστεί ότι ο ρατσισμός είναι μια ιδεολογία χωρίς καμία αντικειμενική θεωρητική τουλάχιστον βάση· του έφτανε που αντιλαμβανόταν ότι η ταυτότητα χρώμα είναι πολιτισμική εφεύρεση των αποικιοκρατών για να έχουν ένα στρατό τσάμπα εργασίας στην υπηρεσία τους, και άρα σαν τέτοια ταυτότητα θα χάσει κάθε νόημα ύπαρξης της, την στιγμή που οι μαύροι θα καταργήσουν τις κοινωνικές σχέσεις χειραγώγησης που έχουν με τους λευκούς.
Παρόμοια, ο εκβιασμός που θέτει η ιδέα ότι η γονιδιακή σύσταση των ατόμων είναι σίγουρη εγγύηση για την αδυναμία δημιουργίας μηιεραρχικών κοινωνικών συστημάτων, ένας εκβιασμός παρόμοιος με ιδεολογίες περί «τέλους της ιστορίας», δεν χρειάζεται να αντιπαρατεθεί με την βοήθεια της ανακάλυψης «ριζοσπαστικών» γονιδίων στο ανθρώπινο γενετικό υλικό. Γονίδια τέτοια όπως και γονίδια κυριαρχίας, παρά τις περί του αντιθέτου φήμες δεν πρόκειται να βρεθούν ποτέ. Σε παρόμοιους εκβιασμούς απαντάμε με την επίκληση της ιστορικής και ανθρωπολογικής εμπειρίας, και με την αναφορά παραδειγμάτων από κοινωνίες και πολιτισμούς που κατέστησαν γελοίες παρόμοιες ιδέες.
Στις παραπάνω παραγράφους προσπαθήσαμε να περιγράψουμε αδρά πως συγκροτείται η ιδεολογία του βιολογικού ντετερμινισμού. Και πόσο σαθρά είναι τα θεμέλια της. Σκόπιμα έξω από την ανάλυση μας παρόλο που θίξαμε ακροθιγώς κάποια πράγματα έμεινε η παραγωγή ανταλλακτικών αξιών από αυτή την ιδεολογία. Δηλαδή η βιοτεχνολογία σπόρων και τροφίμων, οι νέες τεχνολογίες αναπαραγωγής, η γενετική μηχανική, κ.α. Σε σχέση με αυτά υπάρχει κάτι που εμφανίστηκε ως υπόνοια και που ήρθε η ώρα να γραφτεί πιο καθαρά: εκτίμηση μας είναι η βιοτεχνολογία δεν θα καταφέρει ποτέ να παράγει το πλήθος των ανταλλακτικών αξιών που υπόσχεται και οι ευαγγελιστές της θα διαψευστούν σύντομα. Κι αυτό γιατί ακριβώς αποτελεί ιδεολογία. Γι’ αυτό και ο κύριος ρόλος της θα παραμείνει ο ιδεολογικός: η κατάφαση στην παντοδυναμία του σημερινού συστήματος. Στον βαθμό που αυτό το πράγμα θα γίνεται ευρεία συνείδηση, θα ανακαλύπτονται και αποτελεσματικές μέθοδοι εναντίωσης σε αυτήν.

1. Λέγοντας επιστημονικό παράδειγμα εννοούμε τις γενικά παραδεκτές θεωρίες εντός των οποίων δουλεύουν υποθέσεις οι επιστήμονες, σε μία συγκεκριμένη περίοδο, με τον τρόπο τουλάχιστον που αυτή η έννοια αναλύθηκε από τον Kuhn στο βιβλίο του Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων. Για παράδειγμα, όλη σχεδόν η επιστημονική σκέψη του δέκατου ένατου αιώνα βασίστηκε στις παραδοχές της νευτώνειας φυσικής για την βαρύτητα, μέχρι την στιγμή που οι θεωρίες των Αϊνστάιν, Μπορ, Πλανκ και Χάϊζενμπεργκ για την ατομική θεωρία και για την σχετικότητα, αμφισβήτησαν εκ θεμελίων την ικανότητα της νευτώνειας φυσικής να ερμηνεύσει τα υποατομικά φαινόμενα. Αυτή η εξέλιξη σημάδεψε την αλλαγή από το παράδειγμα της κλασικής φυσικής στο σχετικιστικόκβαντικό παράδειγμα.
2. Το γονίδιο είναι ένα βιολογικό μόριο που σύμφωνα με την βιολογία κωδικοποιεί την σύνθεση μιας πρωτεΐνης. Οι πρωτεΐνες με την σειρά τους καθορίζουν τις ιδιότητες των οργανισμών. Για παράδειγμα, το αν το χρώμα των ματιών είναι πράσινο, ή καστανό, καθορίζεται από συγκεκριμένες πρωτεΐνες που παίζουν αυτό τον ρόλο και που με την σειρά τους παράγονται από συγκεκριμένα γονίδια με την επίδραση και άλλων βιολογικών μορίων του κυττάρου. Όλα τα γονίδια του οργανισμού συνιστούν το γενετικό υλικό, ή αλλιώς το γονιδίωμα του, το οποίο βρίσκεται ενσωματωμένο στον πυρήνα κάθε ανθρώπινου κυττάρου, μέσα σε δομές που καλούνται χρωμοσώματα. Τα γονίδια αποτελούνται από DNA, στα ελληνικά δεσοξυριβοζονουκλεϊκό οξύ.
3. Το γνωστό πανεπιστήμιο στην Καλιφόρνια που πρωτοστάτησε στις διαδηλώσεις κατά του πολέμου του Βιετνάμ, ενάντια στον φυλετικό ρατσισμό, κ.α. στην διάρκεια των ετών '63'68 στις Ηπα.
4. Το εγωϊστικό γονίδιο, σελ 143
5. Lewontin, Η βιολογία ως ιδεολογία, το δόγμα του DNA.
6. Ο γενετικός κώδικας συνιστά ένα πίνακα με 64 τετραγωνάκια κάθε ένα από τα οποία αντιστοιχεί σε μία από τις τέσσερις αζωτούχες βάσεις (ή νουκλεοτίδια) που συνιστούν τα μακρομόρια DNA και RNA. Συνδυασμοί των νουκλεοτίδιων ανά τρία (τριπλέτα), κωδικοποιούν το σχηματισμό ενός αμινοοξέος. Τα αμινοοξέα είναι οι δομικοί λίθοι των πρωτεϊνών.
7. Carpa F., αναφέρεται από την Nina Moliner στο Είναι όλα μέσα στα γονίδια μας;.
8. Hubard, οπ. παρ.
9. Η ανθρώπινη αυξητική ορμόνη (GH) παράγεται από την υπόφυση και παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και αύξηση του ανθρώπινου οργανισμού, αν και όχι με καλά καθορισμένο τρόπο από την ιατρική. Έλλειψη πάντως, ή ανεπαρκής παραγωγή αυτής της ορμόνης σχετίζεται με τις διάφορες μορφές νανισμού.
10. Γι’ αυτό ήδη μετά την «Χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος», δηλαδή την εύρεση του συνόλου των γονιδίων του ανθρώπινου οργανισμού, διάφοροι επιστημονικοί κύκλοι αρχίζουν να μιλάνε ήδη για την ανάγκη αλλαγής παραδείγματος στην βιοϊατρική έρευνα, και για την ανάγκη αποκωδικοποίησης αυτή την φορά του συνόλου των πρωτεϊνών του οργανισμού (του πρωτεϊνώματος). Στα ελληνικά μια σχετική συζήτηση υπάρχει στο βιβλίο Το τέλος της παντοκρατορίας των γονιδίων; του Άτλαν.
11. Γενικά πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η πρόοδος των επιστημών έχει επιτρέψει με ένα σχετικά ικανοποιητικό τρόπο στους επιστήμονες να απαντάνε σε αρκετά πως: ποιες διαδικασίες, με ποιο τρόπο, μέσω ποιων μηχανισμών, κ.α. Η δυσκολία που αντιμετωπίζει η επιστήμη στο σύνολο της είναι στο να απαντάει στα γιατί: γιατί η φυσική επιλογή ευνόησε τον σχηματισμό ενός ανθρώπου με δύο χέρια και ένα κεφάλι και όχι με έξι χέρια και τρία κεφάλια; Γιατί από όλους τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος δημιουργήθηκαν μόνο στην γη εκείνες οι συνθήκες ώστε να αναπτυχθεί ζωή; Γιατί αφού το κάπνισμα θεωρείται αιτιολογικός παράγοντας στον καρκίνο του πνεύμονα από όσους καπνίζουν ένα μόνο μικρό ποσοστό τους θα προσβληθεί από καρκίνο; κ.ο.κ.
12. Αυτή είναι η άποψη των πιο ακραίων τάσεων του νεοφιλελευθερισμού. Αντίθετα η άποψη τμημάτων κάποιας αριστεράς (όπως και των ΜΚΟ), είναι «αλληλεγγύη και στους αδικημένους αυτού του κόσμου». Ο τρόπος αντίληψης είναι ο ίδιος.
13. «Το 85% της συνολικής αναγνωρισμένης γενετικής ποικιλομορφίας (δηλαδή των διαφορετικών τύπων/συνδυασμών γονιδίων), του ανθρώπου είναι μεταξύ τυχαίων ατόμων μέσα στην ίδια ομάδα, το 7% μεταξύ ανθρώπων άλλης φυλής και το 8% μεταξύ ανθρώπων άλλου έθνους και ίδιας φυλής». Lewontin, οπ.παρ., σελ 67.